Historia teatru z legendą o miłości w tle

Teatr im. Stefana Żeromskiego w Kielcach to instytucja, która może poszczycić się mianem jednej z najstarszych polskich scen teatralnych. Premierowe przedstawienie na deskach teatru wystawiono w 1879 r., zaś budowa jego siedziby rozpoczęła się dwa lata wcześniej. Wokół jej powstania do dziś krąży romantyczna miejska legenda: zamożny lokalny przemysłowiec, Ludwik Stumpf, zbudował go ponoć dla pochodzącej z Warszawy aktorki, której tożsamość pozostaje niestety nieznana. Wyrazem płomiennej sympatii filantropa może być fakt, że fundator zlecił projekt budynku Franciszkowi Ksaweremu Kowalskiemu, cenionemu architektowi i uczniowi Henryka Marconiego, mistrza XIX-wiecznej architektury w Polsce. Na działce zlokalizowanej w ścisłym śródmieściu Kielc, przy jednej z głównych ulic miasta, architekt zaprojektował kamienicę o eklektycznej fasadzie zdobionej przez cztery posągi muz teatralnych. Jak donosiła wówczas „Gazeta Kielecka”, otwarcie nowego teatru było prawdziwym wydarzeniem kulturalnym i towarzyskim. Pierwszą sztukę w dniu premiery oglądało na widowni około 800 osób.

Nowe życie teatru

Na przestrzeni ostatnich dekad stan techniczny budynku pogarszał się, znacząco ograniczając możliwości funkcjonalne i programowe placówki. Konkurs architektoniczny na przebudowę i rozbudowę siedziby teatru rozpisano w 2017 r., a sama inwestycja miała połączyć renowację zabytkowego obiektu z modernizacją odpowiadającą na potrzeby współczesnej instytucji teatralnej. Głównym założeniem projektu autorstwa pracowni WXCA, która zwyciężyła w konkursie, było wydobycie walorów architektonicznych teatru oraz wykreowanie nowej jakości: poszerzenie możliwości inscenizacyjnych za pomocą nowoczesnej technologii scenicznej. Technologia ta wyróżnia dziś Teatr Żeromskiego nie tylko na arenie krajowej, ale i międzynarodowej.

Muzy, kariatydy i sławy literatury

Program przeprowadzonych prac konserwatorskich objął przywrócenie historycznego wystroju wnętrz teatru poprzez renowację zabytkowych detali architektonicznych oraz rekonstrukcję elementów dekoracyjnych, które nie zachowały się do dnia dzisiejszego. Starannie odrestaurowana została XIX-wieczna fasada – na którą po ponad 60 latach powróciły charakterystyczne rzeźby czterech muz teatralnych. Dawny blask odzyskały reprezentacyjne foyer i klatki schodowe. Przechodzenie ciągiem tych pomieszczeń układa się w sekwencję doświadczeń, które od samego wejścia, stopniowo wprowadzają widza w podniosły nastrój właściwy „świątyni kultury”.

Kulminacja tego doświadczenia następuje z chwilą przekroczenia progu historycznej Dużej sceny. W ramach prac restauracyjnych drobiazgowej renowacji poddane zostały m.in. zabytkowe kariatydy z portalu okna scenicznego, a wśród zrekonstruowanych dekoracji znalazły się medaliony z wizerunkami pisarzy, które niegdyś zdobiły dolny balkon widowni. Pierwotnie było ich 15 – ukazywały wizerunki m.in. Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego czy Zygmunta Krasińskiego. Z inicjatywy architektów teatralna galeria została rozszerzona o medaliony z sylwetkami współczesnych sław literatury jak Czesław Miłosz czy Wisława Szymborska, które uzupełniły wystrój górnego balkonu. Za powstanie płaskorzeźb odpowiedzialny był rzeźbiarz Piotr Maślanka.

Współczesnym akcentem jest również widowiskowy, ręcznie młotkowany, pozłacany mosiężny plafon, który ozdobił sufit Dużej sceny. Pełni on jednocześnie funkcję dekoracyjną i akustyczną. Jego kolorystyka nie jest przypadkowa – obecne we wnętrzach zestawienia złota, pastelowego różu i jasnych i ciemnych zieleni są odwołaniem do oryginalnego wystroju wnętrz Teatru Żeromskiego w stylu fin de siècle.

Najnowocześniejsza scena teatralna w Polsce

Zakres wykonanych prac nie ograniczył się do działań konserwatorskich. Przeprowadzona w ramach inwestycji modernizacja miała dostosować budynek do potrzeb nowoczesnej sceny teatralnej na miarę XXI wieku – takiej, która umożliwi reżyserom realizację najbardziej wymagających spektakli. W wyniku przebudowy teatr zyskał innowacyjne technologie sceniczne: sześciometrową scenę obrotową, mobilne audytoria i zestaw sześciu dwupoziomowych zapadni. Technologia pozwala na błyskawiczną zmianę scenografii (obrót o 360 stopni) oraz grę aktora na trzy strony. Jakości te wyróżniają teatr nie tylko na arenie krajowej, ale i w skali Europy. W wyniku rozbudowy obiektu – nadbudowy i adaptacji sąsiedniej kamienicy – przestrzeń Dużej sceny została powiększona ponad dwukrotnie, przy zachowaniu widowni w oryginalnym miejscu.

Dzięki rozbudowie dotychczasowej siedziby, placówka zyskała również drugą, współczesną scenę, a także dwie sale prób, studio nagrań, warsztaty scenograficzne, podziemne, dwukondygnacyjne magazyny i pomieszczenia techniczne, pokoje rezydencyjne dla artystów. Renowacji poddano również garderoby. Dla architektów priorytetem było optymalne rozplanowanie układu przestrzennego i komunikacyjnego, który zapewni funkcjonalność i komfortowe warunki pracy wszystkim osobom pracującym nad spektaklami: aktorom, scenografom, kostiumografom, makijażystom, fryzjerom, oświetleniowcom, akustykom…

Architektura nowej kubatury posługuje się współczesnym, prostym językiem wrażliwym na historyczny kontekst. Zgodnie z koncepcją architektów do połączenia „starego z nowym” doszło nie na zasadzie imitacji czy kontrastu, a dialogu, w którym język architektoniczny współczesnej części teatru – budując ciągłość – nie zatraca własnej autonomii wyrazu. Przekryta betonowymi, kanelowanymi płytami elewacja frontowa nowej kubatury kontynuuje porządki historycznej fasady teatru, odwołując się do niej skalą i rytmem. Podobnie jest w przypadku nowych oficyn wokół dziedzińca, których kompozycja koresponduje z klasyczną architekturą formami i proporcjami otworów okiennych.

Kielce z nowym „miejskim podwórkiem”

Przez niemal 150 lat działalności Teatr Żeromskiego na stałe zapisał się w tożsamości Kielc i pamięci kolejnych pokoleń mieszkańców. Projekt jego rewitalizacji miał tchnąć w zabytkowy budynek nowe życie: stworzyć warunki do poszerzenia jego możliwości programowych, a zarazem poszerzania granic tradycyjnie rozumianej instytucji teatralnej, jeszcze bardziej otwierając ją na publiczność i mieszkańców. Takim zapraszającym, aktywizującym gestem w stronę miasta i lokalnej społeczności jest m.in. otwarcie dziedzińca, dawniej pełniącego funkcję zaplecza. Powstanie nowego, ogólnodostępnego „miejskiego wnętrza” w gęstej, śródmiejskiej tkance pozwala na wyjście z ofertą plenerowych spektakli, warsztatów czy wystaw, tworzy miejsce dla wydarzeń kulturalnych i spotkań towarzyskich odbywających się także poza godzinami spektakli. Dodatkowe okno sceniczne w sali nowej sceny otwiera się na dziedziniec, umożliwiając oglądanie sztuk teatralnych również w przestrzeni podwórka. Już teraz ogromną popularnością cieszą inicjatywy teatru – koncerty, dyskusje czy zajęcia jogi.

Założeniem architektów było uczynienie teatru przestrzenią zapraszającą i inkluzywną na wielu poziomach – obiekt został dostosowany do potrzeb osób z ograniczoną motoryką, osób niesłyszących i niewidomych.

Prestiżowa nominacja

Teraz kunszt architektów z pracowni WXCA zdobywa pierwsze wyrazy międzynarodowego uznania. Kielecki teatr właśnie znalazł się na liście nominowanych do Nagrody Architektonicznej UE Mies van der Rohe Award 2026. Ufundowana w 1988 r., przyznawana co dwa lata przez Unię Europejską oraz Fundację Miesa van der Rohego nagroda jest jednym z najbardziej prestiżowych światowych wyróżnień w dziedzinie architektury. Od lat tytułem tym nagradza się powstałe na terenie Europy wybitne dzieła architektury współczesnej wnoszące nową jakość artystyczną, wartość społeczną i kulturową. Teatr im. Stefana Żeromskiego w Kielcach jest trzecim w dorobku WXCA projektem nominowanym do nagrody, zarazem drugim zrealizowanym na Kielecczyźnie. W 2013 r. pracowania otrzymała nominację za Muzeum – Miejsce Pamięci Palmiry, a w 2017 r. za Europejskie Centrum Edukacji Geologicznej w Chęcinach.

Najlepszą realizację architektoniczną w Europie poznamy w przyszłym roku – zwycięzca nagrody zostanie ogłoszony w kwietniu 2026 r.